1. مدارس علمي و قديمي
شهر قم از ديرزمان، يكي از مراكز مهم تشيع بوده و دانشمندان بزرگي همچون صدوق (ابن بابويه) و علماي ديگر از اين شهر برخاستهاند.
در سال 1340 هـ .ق مرحوم شيخ عبدالكريم حائري حوزة علميه را از نو سازماندهي كرد. اكنون نيز حوزة علميه، زير نظر آيات عظام و حجج اسلام و استادان عالي مقام، دائر است و از نقاط مختلف و كشورهاي مجاور، طلاب علوم ديني در اين شهر مقدس حضور يافته و كسب فيض مينمايند. اهم مدارس علمي و ديني استان قم عبارت است از:
مدرسه فيضيه
مدرسه فيضيه يكي از پرآوازهترين مدارس علوم ديني درجهان است اين مدرسه از نيمة نخستين قرن سيزدهم هجري قمري جايگزين بناي مدرسه آستانه شد.
مدرسة غياثيه (پامنار)
اين مدرسه در نزديك ميدان كهنه شهر كه نام آن به همين شكل در كتابها و اسناد دورة‌صفوي و قاجار به تكرار ديده ميشود، واقع گرديده كه اكنون در خيابان آذر واقع شده است. بناي مدرسة غياثيه به نيمه نخستين قرن نهم و سال 830 هـ .ق مربوط ميشود. مؤلف گنجينه آثار قم از اين مدرسه به نام شرفيه ياد ميكند كه شرف الدين وزير آن را بنا كرده است.
مدرسه جهانگير خان
اين مدرسه در جانب شرقي شهر قم ـ نزديك دروازه ري سابق ـ و در مركز محله مسجد جامع قرار دارد. اين مدرسه از مدارس دوره صفوي قم است كه در دوره ناصري به سال 1278 هـ .ق به وسيله ميرزا نصر الله خان مستوفي گرگاني تعمير و مرمت يافت و پس از آن به نام مدرسه ناصري نيز ياد ميشد كه در عين كوچكي از مدارس معروف قديمي قم بود. و اكثر فضلاي سابق قم از تربيت يافتگان اين مدرسه بودند. به اعتقاد اهل فن، مدرسه جهانگير خان از نظر نقشه چند ضلعي و سردر زيبا، از مدارس منحصر به فرد ايران است.
مدرسه رضويه
بنا به روايت تاريخي، بناي مدرسه رضويه منزل استراحت امام هشتم شيعيان در راه رفتن به مرو بود. محل مجاور اين مدرسه ديني به محله شاه خراسان معروف است.
مدرسه ستيه
بنا به روايت تاريخي، بناي مدرسه ستيه جايگاه عبادت حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ در زمان توقّف ايشان در قم بوده است. اين بنا در حال حاضر با طرزي جالب، از آينهكاريها در وسط، همراه با حجرات و مسجد در محله ميدان مير شهر قم خودنمايي ميكند.
غير از اين مدارس قديمي در سالهاي اخير مخصوصاً با پيروزي انقلاب اسلامي ايران مدارس جديد و باشكوهي بنا شد كه از مهمترين آنها ميتوان به مدرسه آيت الله گلپايگاني، مدرسه معصوميه، مدرسه دار الشفاء، امام خميني، حجتيه، حقاني و... اشاره كرد.
2. مساجد بزرگ و معروف قم
مسجد مقدس جمكران
اين مسجد در 6 كيلومتري جنوب شرقي شهر قم(جاده قم ـ كاشان) واقع شده و همواره پذيراي زائريني از نقاط مختلف ايران و ساير كشورهاست. به علت قداست و اهميت در اين مسجد مقالهاي جداگانه به شرح بيشتري خواهيم پرداخت.
مسجد امام حسن مجتبي (ع)
اين مسجد بر اساس يك روايت تاريخي به اراده و اشارة حضرت امام زمان (عج) ساخته شده است. اين مسجد را در مسير تهران ـ قم و در محلي كه سابقاً بيابان خارج از شهر بود. مرحوم حاج يدالله رجبيان از اخيار قم به نام مسجد امام حسن مجتبي بنا كرده است قدمت اين مسجد به سال 1381 هـ .ق مطابق سال 1340 شمسي است.
مسجد جامع
اسكلت اصلي گنبد خانه متوازن آن، به نيمة نخستين قرن ششم هجري قمري تعلق دارد. اين مسجد پس از مسجد جامع عتيق قم قديميترين مسجد استان قم است.
مسجد امام حسن عسكري ـ عليه السّلام ـ (جامع عتيق)
اين مسجد در خيابان آستانه واقع شده است. اصل بنا به قرن سوّم هجري مربوط است، ولي اكنون از اصل بنا اثري نيست و بناي حاضر تجديد بناي آن مسجد قديمي است. مسجد امام حسن عسكري ـ عليه السّلام ـ قديميترين مسجد استان قم است و از اهميت روحاني و ويژگيهاي معماري خاص برخوردار ميباشد. اين مسجد به مسجد جامع عتيق قم نيز معروف است.
مسجد اعظم
مسجد اعظم در جبهة غربي آستانة مقدسة حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ به سعي و اهتمام آيت الله بروجردي در سال 1374 هـ .ق توسط استاد «حسين بن محمد معمار» معروف به استاد لرزاده بنا گرديد. اين مسجد به جهت بزرگي و عظمت، مسجد اعظم نام گرفته است.
مسجد فاطميه
اين مسجد هم از مساجد معروف قم ميباشد كه در نزديكي گذرخان به همت يك خانم خيرخواه به نام بانو همايون رخداد، بنا گرديده است. در حال حاضر در اين مسجد علاوه بر اقامة نماز، تدريس علوم ديني نيز صورت ميگيرد.
مسجد پنجه علي
اين بنا در محلهاي به همين نام واقع شده و به جهت وجود قطعه سنگي كه تصوير دستي بر آن حك شده، به اين نام خوانده شده است.
مسجد صرم
اين بنا در روستاي صرم در 26 كيلومتري جنوب شرقي قم واقع شده و از آثار دورة صفوي است. اين بنا در طي سالهاي 1061 و 1062 هـ .ق توسط شخصي به نام حاجي صومي، بنا گرديده است.
3. آرامگاههاي تاريخي استان قم
آرامگاه فتحعلي شاه
مقبره فتحعلي شاه در قسمت شمالي صحن شمالي آستان حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ قرار دارد و از آثار بيگم صفوي است. اين مقبره در زمان حيات فتحعلي شاه به دستور خود وي (سال 1245) تعمير و تزيين شد.
آرامگاه محمد شاه
در ضلع غربي حرم حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ در ورودي مسجد بالاسر واقع شده است.
مقبره مهد عليا
مهد عليا زوجة سلطان محمد خدابنده صفوي و مادر شاه عباس اوّل بود كه با قدرت تمام در ادارة امور اهتمام ميورزيد. اين مقبره در جهت غربي و عقب گور محمد شاه قرار گرفته است.
آرامگاه مستوفي
اين آرامگاه به پدر مستوفي الممالك ـ از رجال مشهور عهد قاجار ـ تعلق دارد كه در ضلع شمال شرقي صحن عتيق قرار گرفته است.
آرامگاه شاه عباس دوّم
اين مقبره در جنوب غربي حرم واقع شده است.
آرامگاه شاه سليمان و شاه صفي
اين آرامگاهها در محل موزة سابق (مسجد شهيد مطهري فعلي) آستانه قرار گرفته است.
آرامگاه علي بن بابويه قمي (متوفاي 329 هـ .ق)
اين ارامگاه در كنار شرقي قبرستان قديمي بابلان و هم اكنون در شرق خيابان ارم واقع شده است.
مقبره خواجه اصيل الدين
اين مقبره جزء مقابر گنبد سبز واقع در خيابان چهارمردان ميباشدكه از بناي بزرگ خاندان صفي ميباشد.
و آرامگاههاي بزرگان چون آخوند ملا مهدي عراقي، ميرزا حسن كاشفي، آيت الله سيد صدرالدين، محمد تقي خوانساري، بروجردي، مرتضي مطهري، اراكي، علامه طباطبايي، و پروين اعتصامي را ميتوان نام برد.
4. محلات و خانههاي تاريخي و ديني
از محلات و بناهاي قديمي و تاريخي قم ميتوان به خانه حاج قلي خان، خانه حضرت امام خميني، ملاصدرا در كهك، و از محلات، محله آستانه، محله قديمي عشقعلي، چهارمردان، سيدان، سنگ بند، موسيان، اسحاقيه، و ... اشاره نمود.
از ديگر آثار تاريخي و ديدني ميتوان به كاروانسراهاي قديمي، ساختمان هشتي، سرو پانصد ساله و درياچه نمك اشاره نمود.
مختار اصلاني
